اوقات فراغت را می توان مهمترین و دلپذیرترین اوقات انسان ها دانست. این اوقات برای مومنین لحظه های نیایش با معبود، برای عالمان دقایق تفکر و تامل و برای هنرمندان زمان ساختن و ابداع و اختراع است در عین حال برای عده ای نیز این اوقات فراغت ملا ل آورین ترین و خستگی ترین لحظه هاست.

 
اوقات فراغت را می توان مهمترین و دلپذیرترین اوقات انسان ها دانست. این اوقات برای مومنین لحظه های نیایش با معبود، برای عالمان دقایق تفکر و تامل و برای هنرمندان زمان ساختن و ابداع و اختراع است در عین حال برای عده ای نیز این اوقات فراغت ملا ل آورین ترین و خستگی ترین لحظه هاست.
اوقات فراغت از دیدگاه عالمان، جامعه شناسان و دانشمندان به حدی مهم است که معتقدند; موجودیت و اصالت فرهنگ های جامعه بر مبنای فرصت ها و اوقات فراغت افرادی که در آن جامعه زندگی می کنند پی ریزی شده است. فرانسیس دوگه می گوید«به من بگویید اوقات فراغت را چگونه می گذرانید تا بگویم شما که هستید و فرزندانتان را  چگونه تربیت می کنید.» و یا تاگور شاعرمعروف هندی معتقد است; تمدن های انسانی سرمایه های جاویدانی هستند که از کاشت، داشت و برداشت صحیح اوقات فراغت متجلی گذشته اند. چنان چه کارکردهای فراغت را نشاط و شادابی، تفریح و سرگرمی سالم و بالا خره رشد و شکوفایی استعدادها و تکوین شخصیت بدانیم و نظر به این که کشور ما در ردیف جوان ترین کشورهای دنیا(با میانگین سنی 16سال) می باشد، هدایت، ایجاد امکانات برای غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان می تواند در شکل گیری شخصیت و هویت آنان و سازندگی جامعه ایرانی و اسلا می نقش به سزایی داشته باشد.
براساس تحقیقات انجام شده در برخی کشورهای در حال توسعه، مشکلا ت عمده گذران اوقات فراغت، نداشتن امکانات سالم تفریحی، عدم آگاهی، نداشتن برنامه صحیح و اصولی و همچنین اجرای سیاست های نامناسب فرهنگی و اقتصادی و اجتماعی می باشد که موجب انحراف نوجوانان و جوانان و کشیده شدن آنان به سوی تفریحات ناسالم است. پژوهش های انجام شده در ایران نیز حاکی از این مطلب است که بسیاری از معضلا ت اخلا قی و فرهنگی در بین نوجوانان و جوانان، موازی کاری ارگان ها و سازمان های ذی ربط و فقدان برنامه ریزی صحیح جهت گذران اوقات فراغت در بین آنان بوده است.
رمز موفقیت آموزش و پرورش وجود معلمان و مربیان کارآمد، با انگیزه، خلا ق و پویا می باشد. این در حالی است که استکبار جهانی تمام تلا ش خود را معطوف تسلط فرهنگی غرب بر جامعه اسلا می کرده است و در اجرای این اهداف شوم از ابزار و وسایل فرهنگی و اشاعه فرهنگ مبتذل و تفریحات ناسالم برای دانش آموزان(نوجوانان و جوانان) بهره می جوید. بنابراین لزوم برنامه ریزی و سیاستگذاری مناسب و وضع قوانین لا زم برای غنی سازی اوقات فراغت دانش آموزان برای جلوگیری از رواج فرهنگ ابتذال غرب بسیار ضروری و لا زم به نظر می رسد.
خوشبختانه عنایت ویژه مجلس شورای اسلا می به امور تربیتی و تصویب و ابلا غ آن به آموزش و پرورش گواه اهمیت و نقش امور تربیتی در احیای فرهنگ اسلا می و ایرانی در بین دانش آموزان است.
بدیهی است هر گونه سیاستگذاری و برنامه ریزی برای رسیدن به«وضع مطلوب» نیاز به شناخت«وضع موجود» می باشد.
یعنی شناخت نیازها، تمایلا ت، علا قه و گرایش ها و نگرش های دانش آموزان به انواع فعالیت های فوق برنامه و فراغت و برنامه ریزی و تدارک امکانات لا زم یک ضرورت برای امور تربیتی در آموزش و پرورش می باشد.

تعاریف خاص و عام
اوقات فراغت

فراغت در لغت به معنای آسودگی و آسایش است اما از نظر اصطلا حی و از دیدگاه جامعه شناسان این گونه تعریف شده است «گذران اوقات فراغت، مجموعه فعالیت هایی را در بر می گیرد که شخص به میل خود، خواه برای استراحت، خواه برای تفریح، خواه برای گسترش اطلا عات یا مشارکت آزاد اجتماعی و یا بروز خلا قیت و توانایی، در زمان فارغ التحصیلا ن از تعهدات شغلی و خانوادگی و اجتماعی بر عهده می گیرد.
کارکردهای اصلی
 اوقات فراغت
کارکردها و منافع اوقات فراغت را می توان به دو گروه عمده تقسیم کرد:
الف. کارکردها و منافع مستقیم: استراحت، تفریح، خلا قیت، تعلق و همبستگی
 ب- کارکردها و منافع غیر مستقیم: تقویت سرمایه  اجتماعی، تقویت هویت دینی و ملی، کاهش آسیب های اجتماعی، کمک به توسعه فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی.

سطوح فعالیت های فراغتی از نظر کیفیت

فعالیت های فراغتی از سطوح مختلف ارزشی از نظر نوع انگیزه و پاسخگویی به سلسله مراتب نیازها برخوردار است گذران فراغت در مراتب عالی می تواند به خلا قیت علمی، هنری و اعتلا ی ارزش های اخلا قی و خدمات اجتماعی بپردازد. در یک سطح دیگر می تواند به رفع خستگی  کسب لذت و آسایش و تامین سلا مت جسمی و روحی کمک کند. اما در عین حال گذران فراغت می تواند با نوعی آسیب های فردی و اجتماعی مثل روی آوردن به مواد مخدر، بزهکاری و ستیزه جویی همراه باشد. در این مبحث باید به و اهمیت تمایز میان فراغت فعال و فراغت غیر فعال اشاره کرد  که در شرایط دنیای معاصر به سمت عدم تعادل و گسترش فراغت غیر  فعال گرایش پیدا کرده است. یکی از اهداف اصلی برنامه ریزی و مدیریت گذران فراغت کمک به ایجاد تعادل و توازن میان انواع فعالیت های سالم فراغتی و کاهش انگیزه ها و زمینه های فراغت ناسالم است.

انواع و اشکال  فعالیت های فراغتی

با توجه به اهداف برنامه ریزی و مدیریت فراغت می توان تمام فعالیت های فراغتی را در هفت گروه دسته بندی کرد:
 1- انواع ورزش ها و بازی های فعال
2- انواع فعالیت های هنری، فرهنگی و صنایع دستی
3- انواع فعالیت های علمی، آموزشی و پژوهشی
4- انواع فعالیت های داوطلبانه گروهی و اجتماعی
5- انواع سرگرمی ها، بازی ها و تفریحات عامه پسند
6- انواع فعالیت های گردشگری، مسافرت و سیاحت
7- انواع فعالیت های دیدو بازدید، خرید تفریحی و شهرگردی

متغیرهای موثر بر شیوه های گذران اوقات فراغت

مجموعه عوامل و متغیرهای موثر در گذران فراغت را می توان به 6 گروه به شرح زیر تقسیم کرد: 1- متغیرهای اجتماعی و فرهنگی (تحصیلا ت، پایگاه اجتماعی، فرهنگ ملی و اعتقادات دینی، موقعیت طبقاتی و...)
2- متغیرهای اقتصادی (شغل و درآمد: کالاها و خدمات فراغتی، نقش اقتصاد فراغتی و گردشگری و...)
3- متغیرهای فردی و شخصی (جنسیت، سن و مرحله زندگی و ...)
4- متغیرهای خانوادگی (نقش ازدواج، مراحل زندگی خانوادگی ، هویت و فرهنگ خانوادگی و...)
5- عوامل محیطی و کالبدی- فضایی (وجود امکانات، قابلیت دسترسی ، آگاهی واطلا ع و ...)
6- عوامل مدیریتی (نقش دولت، نقش بخش خصوصی، نهادهای داوطلب، مدیریت کارآمد، تبلیغات و...)

سیر تحولی غنی سازی
اوقات فراغت

برخی از صاحب نظران و پژوهشگران معتقدند گذران اوقات فراغت از زمان تاریخ بشریت بوده و به صورت بازی یا مراسم  مذهبی و آئین ها و آداب و رسوم انسان ها بوده است اما گروهی از دانشمندان گذران اوقات فراغت را از پدیده های دوران صنعتی می دانند.
در نیمه اول قرن نوزدهم میزان کار کارگران آمریکا بیش از 85 ساعت کار در هفته و حتی در انگلستان 15 ساعت کار در روز به صورت معمولی و عادی تلقی می شد.
تا دوران رنسانس و صنعتی مردم به سختی امرار معاش می کردند و زنان و مردان و کودکان نیز دوش به دوش هم در کارهای سنگین سهیم بودند. با اختراعات جدید مثل رادیو، تلویزیون و... این امکان به وجود آمد که فراغت از عده خاص و اشراف به عموم مردم تسری بیابد. در اواخر قرن نوزدهم نهضت های اجتماعی به همت اتحادیه های کارگری برای کم کردن ساعات کار تحت عنوان «نهضت تفریحات سالم» به وجود آمد تا امکانات لازم برای رفع خستگی روزانه کارگران را فراهم سازد.
نخستین رساله طرفداری از اوقات فراغت برای کارگران در اروپا توسط «پل لامارک» تحت عنوان «حق تنبل بودن» به رشته تحریر درآمد. سپس در سال های 1920 تا 1930 در آمریکا و اروپا پژوهش های تجربی درباره فراغت انجام گرفت و در سال 1924  دفتر بین المللی کار نخستین کنفرانس بین المللی را درباره وقت آزاد کارگران با حضور 300 نماینده از 18  کشور برگزار کرد.
امروزه بسیاری از جامعه شناسان و حتی اقتصاددانان بر این باورند که تحول جوامع انسانی به سوی «تمدن فراغت» است و تمدن فراغت چیزی جز افزایش تولیدات شکوفایی اقتصاد و افزایش درآمد سرانه نیست. حتی عده ای از این هم فراتر رفته و یک نوع اخلاق مبتنی بر خوشبختی را زاییده فراغت می دانند.
مطالعات و تحقیقات انجام شده در خصوص نحوه گذران اوقات فراغت در ایران پژوهش و تحقیقات انجام شده در ایران حاکی از آن است که:
- زمان بیدار شدن از خواب (برای نوجوانان 11 تا 14 سال در جامعه شهری)
35 درصد نوجوانان بین ساعت 6/30 دقیقه الی 7 صبح و 22 درصد بین ساعت 5/30 الی 6 (غیر از روزهای تعطیل) از خواب بیدار می شوند البته این آمار در جوانان 15 تا 29 ساله شهری 24 و 21 درصد می باشد.
- زمان خوابیدن
56 درصد از نوجوانان تا ساعت 10 شب می خوابند، 44 درصد نیز غیر از ایام تعطیل بعد از ساعت 10 می خوابند.

 مدت زمان فراغت

54 درصد نوجوانان یک تا 3 ساعت در شبانه  روز اوقات فراغت دارند. براساس نتایج به دست آمده در جامعه مورد بررسی شهری هر فرد نوجوان به طور متوسط 157 دقیقه (حدود دو نیم ساعت) در شبانه روز فراغت دارد.
این میزان برای جوانان 15 تا 29 سال روزانه به طور متوسط 171 دقیقه (حدود 3 ساعت) است.
با محاسبه 14 میلیون دانش آموز با سرانه دو ساعت اوقات فراغت یعنی آموزش و پرورش باید برای 28 میلیون ساعت نفر روز برنامه ریزی برای غنی سازی اوقات فراغت داشته باشد.

نحوه گذران اوقات فراغت

87 درصد گذران اوقات فراغت مربوط به تماشای تلویزیون در بین جوانان و نوجوانان می باشد. لذا یک هماهنگی و همکاری و تعاملی بین صدا و سیما و امور تربیتی آموزش و پرورش لازم و ضروری می باشد.
نوع گذران اوقات فراغت

64 درصد نوجوانان 11 تا 14 ساله اوقات فراغت خود را به «بازی و ورزش» می پردازند که البته نسبت پسران 86 درصد و دختران 40 درصد است.
توجه به ترتیب بدنی در آموزش و پرورش از اولویت خاصی برخوردار است. در بسیاری از کشورهای پیشرفته مدت زمان ورزش در دوره های ابتدایی دو روز و حتی سه روز می باشد اما در کشور ما سه ساعت در هفته است؟!

نوع علاقمندی به گذران اوقات فراغت

76 درصد نوجوانان با اولویت ورزش فوتبال را دوست دارند البته دختران با اولویت والیبال را دوست دارند، 61 درصد از نوجوانان علاقمند به فیلم های ایرانی هستند. جالب است بدانیم بیشتر علاقمندی نوجوانان به فیلم های جنگی و رزمی است، 41  درصد عاطفی و خانوادگی در رتبه دوم قرار دارد.
- متوسط زمان تماشای تلویزیون برای نوجوانان بین دو ساعت و 15 دقیقه برآورد شده است.
نتایج حاصله و پیشنهادها
1- امور تربیتی آموزش و پرورش باید هماهنگی و همکاری بسیار نزدیک با ارگان ها و نهادهای ذی ربط از قبیل سازمان تربیت بدنی، صدا و سیما، شهرداری، سازمان تبلیغات اسلامی داشته باشد.
2- در برنامه ریزی، نیازها و رغبت و علاقه دانش آموزان را مدنظر داشته باشد.
3- از نتایج پژوهش ها و تحقیقات علمی (روان شناسی، جامعه شناسی و...) بهره برداری نماید.
4- با خانواده و اولیای دانش آموزان هماهنگی نسبی داشته باشد.
5- برای فعالیت های خارج از مدرسه اعم از کانون های فرهنگی و تربیتی، اردوگاه ها و اماکن ورزشی یک برنامه ریزی و سیاستگذاری منسجم داشته باشد و توجه ویژه ای به آن بکند.
6- با عنایت به اینکه فعالیت های پرورشی و گذران اوقات فراغت باید در جهت تکمیل برنامه های درسی و رسمی دانش آموزان قرار گیرد نیاز به همکاری و هماهنگی با همه حوزه های آموزشی اعم از معلمان، مدیران و... را دارد.
7- برنامه های پرورشی (اوقات فراغت) باید نشاطآور، قابل انعطاف و لذت آور برای همه دانش آموزان شود و با کمترین هزینه بالاترین نشاط آوری را داشته باشد.
8- با عنایت به اهمیت پویایی و فعال بودن دانش آموزان، لزوم برنامه ریزی برای مشارکت دانش آموزان در برنامه های پرورشی به خصوص اوقات فراغت همواره احساس می شود.
امید است با راه اندازی مجدد امور تربیتی و همت والای مسوولان تلاشگر و دلسوز شاهد رشد و شکوفایی استعدادها، هویت اسلامی و ایرانی دانش آموزان و پرورش روحیه خلاق و بانشاط آنان در کشور اسلامی ایران باشیم.